ζωοτεχνία

Εφαρμοσμένη βιολογική επιστήμη, η οποία μελετά, κυρίως για οικονομικούς σκοπούς, την τεχνική της αναπαραγωγής και τις μεθόδους βελτίωσης της απόδοσης, της παραγωγικότητας, της εκτροφής και της ορθολογικής χρήσης των κατοικίδιων ζώων. Ανάλογα με τα είδη ή τις ράτσες, τα ζώα αυτά, κυρίως θηλαστικά και πτηνά, εξυπηρετούν τις ανάγκες του ανθρώπου για τη διατροφή και την ένδυσή του, την εργασία στους αγρούς, τις μεταφορές ακόμα και την ψυχαγωγία. Ιστορικά στοιχεία. Η εξημέρωση των διαφόρων ζώων συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στην εξέλιξη της ανθρωπότητας από τους προϊστορικούς χρόνους, ενώ είναι μάλλον βέβαιο ότι το πρώτο εξημερωμένο είδος ήταν ο σκύλος. Αυτό πιθανολογείται ότι συνέβη προς το τέλος της παλαιολιθικής εποχής. Αργότερα, ο άνθρωπος φρόντισε να εξημερώσει τα βοοειδή (περίπου πριν από 10 χιλιετίες) και στη συνέχεια το πρόβατο, την κατσίκα, τον χοίρο και τον γάιδαρο. Το άλογο, ίσως εξαιτίας του χαρακτήρα του, εξημερώθηκε μερικούς αιώνες αργότερα. Η εξημέρωση των πτηνών άρχισε με τη χήνα, τουλάχιστον πριν από 4.000 χρόνια. Στην εκτροφή των οικιακών ζώων προηγήθηκαν οι ανατολικοί λαοί και ακολούθησε η Ευρώπη. Με αυτά τα ζώα ασχολήθηκαν κυρίως ο Αριστοτέλης, ο Λατίνος συγγραφέας Κολουμέλας και ιδιαίτερα ο Βιργίλιος, στα Βουκολικά και στα Γεωργικά του. Μετά τη στασιμότητα που παρατηρήθηκε κατά τον Μεσαίωνα, το ενδιαφέρον για την εκτροφή και τη χρησιμοποίηση των κατοικίδιων ζώων ανανεώθηκε προς τα τέλη του 16ου αι. Την εποχή αυτή, ο Ιταλός Κάρλο Ρουίνι (Μπολόνια 1530-1598) έγραψε μία περίφημη πραγματεία για την ανατομία και τις ασθένειες του αλόγου, που μπορεί να θεωρηθεί η πρώτη εργασία κτηνιατρικής κατά τους νεότερους χρόνους. Η ζ. ξεπέρασε οριστικά το εμπειρικό στάδιο κυρίως με τις εργασίες Γάλλων και Γερμανών μελετητών, περίπου προς το τέλος του 18ου αι. και στις αρχές του επόμενου, συγχρόνως με την πρόοδο των ερευνών στη γεωργία, οι οποίες απέδειξαν τη μεγάλη οικονομική σημασία της εκτροφής και της ορθής εκμετάλλευσης των ζώων. Περίπου την ίδια εποχή, στη Μεγάλη Βρετανία πεπειραμένοι κτηνοτρόφοι άνοιξαν τον δρόμο για την ορθολογική βελτίωση των φυλών των βοοειδών, των προβάτων, των χοίρων κ.ά. Βήματα προόδου της ζ. σημειώθηκαν κατά το δεύτερο μισό του 19ου αι., όταν, με την ανάπτυξη της βιολογίας, της φυσιολογίας και της χημείας, αποκαλύφθηκαν η σύνθεση και ο ορθολογικός καθορισμός της ποσότητας της τροφής στα διάφορα είδη των κατοικίδιων ζώων. Την ίδια εποχή δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στην εξωτερική εμφάνιση των υποκειμένων που επιτυγχάνονταν με διασταυρώσεις. Ωστόσο, αυτές οι αντιλήψεις καταπολεμήθηκαν στα τέλη του ίδιου αιώνα από μερικούς μελετητές και πειραματιστές, οι οποίοι επικέντρωναν περισσότερο στην οικονομική και παραγωγική πλευρά της εκτροφής. Ο επιστημονικός προσανατολισμός των ζωοτεχνών προωθήθηκε πολύ με τις μελέτες του Μέντελ, που διαδόθηκαν ευρύτατα γύρω στο 1900. Η γενετική, μία νέα επιστήμη που προήλθε από αυτές τις μελέτες, έδωσε στη ζ. τις βασικές έννοιες και τις πρακτικές υποδείξεις για τις μεθόδους που θα διατηρούσαν και θα υπογράμμιζαν τους χρήσιμους θεμελιώδεις χαρακτήρες στις διάφορες φυλές των οικιακών ζώων. Σε μικρό χρονικό διάστημα συντάχθηκαν βιβλία γενεαλογίας για τις διάφορες ράτσες, όπου καταγράφονταν, μεταξύ άλλων, για σκοπούς ευγονικής, οι πατρικοί και μητρικοί πρόγονοι και τα κυριότερα στοιχεία για τους τελευταίους και τους απογόνους τους. Επιλογή και διασταύρωση. Οι ράτσες των διαφόρων ειδών ζώων διαμορφώθηκαν από τις επιδράσεις του περιβάλλοντος και παράλληλα με τις επεμβάσεις των εκτροφέων. Η ράτσα είναι άθροισμα ζώων ενός και του αυτού είδους που διακρίνεται από τις άλλες από μερικούς κοινούς κληρονομικούς χαρακτήρες, όπως για παράδειγμα το τρίχωμα, το ανάστημα, το βάρος και η αναπαραγωγή. Επειδή οι χαρακτήρες αυτοί έχουν αξιοσημείωτη μεταβλητότητα, η ράτσα καθορίζεται σήμερα ως ένα σύνολο πληθυσμών από το οποίο η επιλογή τείνει να εξαλείψει τις λιγότερο παραγωγικές παραλλαγές. Με τα γενεαλογικά βιβλία ελέγχεται η εξέλιξη στην πάροδο του χρόνου των πιο σημαντικών χαρακτήρων στους προγόνους και στους απογόνους. Για να επιτευχθούν καλές ράτσες, οι ειδικοί καταφεύγουν σε διασταύρωση, στη συνένωση δηλαδή υποκειμένων που ανήκουν σε διαφορετικές ράτσες, η οποία δίνει άτομα που φέρουν τους χαρακτήρες και του ενός και του άλλου γεννήτορα. Με την προσεκτική εκλογή των αναπαραγωγέων είναι δυνατόν λοιπόν να γεννηθούν άτομα πολύ προικισμένα και με εξαιρετικά χαρακτηριστικά. Τεχνητή γονιμοποίηση. Οι πρωταρχικοί σκοποί της μεθόδου αυτής είναι η καλύτερη χρησιμοποίηση της αναπαραγωγικής ικανότητας των αρσενικών, η αποφυγή των ασθενειών που εμφανίζονται κατά την κοινή οχεία και η εξακρίβωση των μορφών στειρότητας των αναπαραγωγέων. Η εφαρμογή της συγκεκριμένης πρακτικής έχει μεγάλη σπουδαιότητα, γιατί επιτρέπει να χρησιμοποιούνται άριστα υποκείμενα για τη βελτίωση της ράτσας. Η μέθοδος αυτή είναι δημοφιλής κυρίως στην αναπαραγωγή των βοοειδών. Στη Δανία, για παράδειγμα, γονιμοποιείται τεχνητά το 90% και πλέον των βοοειδών. Στις διάφορες χώρες, η τεχνητή γονιμοποίηση εφαρμόζεται σε μεγάλη κλίμακα και για τα πρόβατα, τους χοίρους και τα πουλερικά. Όσο για την τεχνική, στα βοοειδή, το σπερματικό υγρό που λαμβάνεται από τους άριστους αναπαραγωγείς ελέγχεται στο μικροσκόπιο για να προσδιοριστεί η ζωτικότητά του. Στη συνέχεια, διαλύεται σε ιδιαίτερες θρεπτικές ουσίες που έχουν παρασκευαστεί προηγουμένως σε συνθήκες ασηψίας. Το σπερματικό υγρό διατηρείται σε ψυκτικό θάλαμο από +2° έως +5°C, όπου παραμένει στη ζωή για μερικές δεκάδες ώρες, αν όμως ψυχθεί στους -75°C ή και περισσότερο μπορεί να διατηρηθεί πολλούς μήνες. Με την τεχνητή γονιμοποίηση, που πραγματοποιείται εύκολα με τη βοήθεια απλών οργάνων, επιτυγχάνεται ένας μέσος όρος θετικών αποτελεσμάτων περίπου στο 90% των επεμβάσεων. Ευνουχισμός. Τεχνική που αποβλέπει στη σεξουαλική ουδετεροποίηση, με σκοπό να καταστήσει τα ζώα είτε παχύτερα είτε πιο ευπειθή και συνεπώς κατάλληλα για εργασία. Στα βοοειδή ο ευνουχισμός εφαρμόζεται σήμερα λιγότερο συχνά απ’ ό,τι στο παρελθόν, όχι μόνο γιατί εισήχθησαν πιο πρώιμες ράτσες αλλά και διότι η μηχανοποίηση της γεωργίας μείωσε πολύ τη ζήτηση βοοειδών για εργασία. Διατροφή. Παράλληλα με τη γενετική, μεγάλες πρόοδοι έχουν συντελεστεί τα τελευταία πενήντα χρόνια και στο πεδίο της διατροφής των κατοικίδιων ζώων, κυρίως για τα παχύσαρκα και τα αδύνατα ζώα. Καθορίστηκε η ορθολογική διατροφή για τα διάφορα είδη, με βάση πίνακες που παρέχουν τη θρεπτική αξία των διαφόρων τροφών. Όταν το αγρόκτημα δεν διαθέτει τα απαραίτητα υλικά διατροφής στην αναγκαία ποσότητα και ποιότητα, οι εκτροφείς τα συμπληρώνουν με ζωοτροφές που συγκεντρώνουν σε μικρό όγκο πολλά βασικά θρεπτικά υλικά. Τέτοιες ζωοτροφές αποτελούνται γενικώς από τα υποπροϊόντα των διαφόρων βιομηχανιών που παράγουν προϊόντα διατροφής για τον άνθρωπο. Το σιτηρέσιο της διατροφής αποτελείται από δύο μέρη: ένα ποσοστό συντήρησης, ανάλογα με το είδος και την ηλικία του ζώου, το οποίο εξασφαλίζει τις κανονικές ζωικές λειτουργίες, και ένα ποσοστό παραγωγής, που πρόκειται να μετατραπεί σε κρέας, λίπος, γάλα, αβγά, μαλλί, γούνα και σε εργασία. Συστήματα εκτροφής. Τα ζώα, παχύσαρκα και αδύνατα, εκτρέφονται σε χώρους με διαφορετικό εξοπλισμό, ανάλογα με τα είδη. Στις πιο ανεπτυγμένες χώρες η εκτροφή βελτιώνεται, έτσι ώστε να εξοικονομούνται εργατικά χέρια και να διατηρούνται οι απαραίτητοι όροι υγιεινής και εκμετάλλευσης. Για την παραγωγή του γάλακτος συνηθίζεται ο ελεύθερος σταβλισμός σε έναν μεγάλο περιφραγμένο χώρο όπου τα βοοειδή κυκλοφορούν ελεύθερα. Η τροφή παρέχεται αυτόματα μέσα από κοχλιωτά παχνιά που συνδέονται με μεγάλα σιλό. Στα αγροκτήματα που είναι εφοδιασμένα με σύγχρονο εξοπλισμό, το άρμεγμα πραγματοποιείται με μηχανική αναρρόφηση. Για την παραγωγή κρέατος συνήθως προορίζεται ο αρσενικός πληθυσμός, που εκτρέφεται χωριστά. Τα θηλυκά, αντιθέτως, εκτός από την αναπαραγωγή, χρησιμοποιούνται και για την παραγωγή γάλακτος, είτε για άμεση κατανάλωση είτε για την τυροκομία. Στα σύγχρονα αγροκτήματα, τα μοσχάρια που προορίζονται για πάχυνση ζουν σε περιορισμένους χώρους και υποβάλλονται σε εντατική διατροφή, όπως συμβαίνει και με τα πουλερικά στα ορνιθοτροφεία. Η χοιροτροφία, που είναι συχνά οργανωμένη σε βιομηχανική βάση, συνδέεται συνήθως με τα τυροκομεία, των οποίων τα υποπροϊόντα χρησιμοποιεί. Ακόμα και στην εκτροφή προβάτων, τα συστήματα σημειώνουν πρόοδο, είτε λόγω της βελτίωσης των χώρων διαμονής και βοσκής είτε λόγω της χρήσης εκλεκτού είδους τυριών. Η πατροπαράδοτη μετανάστευση των ποιμνίων τείνει να εξαφανιστεί, αφού και τα ζώα μεταφέρονται στα βοσκοτόπια με κατάλληλα οχήματα. Παθολογία και υγιεινή. Πολυάριθμες είναι οι ασθένειες που μπορούν να προσβάλλουν τα κατοικίδια ζώα. Οι πιο σοβαρές, με τις οποίες ασχολείται ιδιαίτερα η κτηνιατρική, είναι ο αφθώδης πυρετός, που προσβάλλει κυρίως τα βοοειδή και προλαμβάνεται με δαμαλισμό· προκαλείται από έναν ιό και είναι ιδιαίτερα μεταδοτικός, γι’ αυτό η εμφάνισή του πρέπει να γνωστοποιείται αμέσως· η βρουκέλωση ή μελιταίος πυρετός, που οφείλεται στον βάκιλο βρουκέλα η εκτρωτική και προσβάλλει κυρίως τα βοοειδή, τα αιγοειδή και τους χοίρους, στα οποία προκαλεί αποβολές· η φυματίωση, που προσβάλλει κυρίως τις αγελάδες και μπορεί να μεταδοθεί στον άνθρωπο μέσω του γάλακτος, το οποίο πρέπει να αναλύεται προσεκτικά γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο· ο αιματικός ή συμπτωματικός άνθρακας, που οφείλεται σε έναν βάκιλο και προσβάλλει κυρίως τα βοοειδή, τα αιγοειδή και τα άλογα· και η ασθένεια αυτή προλαμβάνεται με τον δαμαλισμό· ο τέτανος, που συναντάται πολύ συχνά στα άλογα, αλλά μπορεί να προσβάλλει και τα αιγοειδή, ενώ σπανιότερα τα βοοειδή, τις γάτες και τους σκύλους. Η σοβαρή αυτή ασθένεια οφείλεται σε ένα βακτηρίδιο, του οποίου τα σπόρια, πολύ ανθεκτικά σε χημικούς και φυσικούς παράγοντες, βρίσκονται κυρίως σε εδάφη με κοπριά ζώων, που προσβάλλονται συχνότερα από αυτή την ασθένεια. Άρμεγμα με ηλεκτρική συσκευή που προκαλεί ρυθμικές υποπιέσεις. Χοιροστάσιο μιας αγροικίας όπου οι χοίροι προορίζονται για πάχυνση με μεθόδους που συνιστά η ζωοτεχνία. Οι αρρώστιες των κατοικίδιων ζώων αποτελούν αντικείμενο της επιστήμης της ζωοτεχνίας· μία από αυτές είναι και η βρουκέλωση ή μελιταίος πυρετός που προσβάλλει κυρίως τους χοίρους (φωτ. ΑΠΕ). Η επιλογή των ζωοτροφών σε οργανωμένες μονάδες έχει αποτελέσει κατά καιρούς σημείο προβληματισμού (φωτ. ΑΠΕ). Η εκτροφή των βοοειδών είναι από τις κυριότερες εφαρμογές της ζωοτεχνίας (φωτ. ΑΠΕ).

* * *

η

ζωολ. εφαρμοσμένη επιστήμη, αντικείμενο τής οποίας είναι η μελέτη τών συνθηκών και τών μεθόδων εκτροφής και αναπαραγωγής τών παραγωγικών ζώων κατά τρόπο επωφελή για τον άνθρωπο.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αντιδάνεια λ., πρβλ. αγγλ. zootechny < zoo- (πρβλ. ζω(ο)- [ΙΙ])* + techny (πρβλ. -τεχνία < -τεχνης < τέχνη)].